• Engelliler çadır kamplarda yetersiz koşullarda yaşıyor.
• Hijyen olanakları ve uzman desteğinin eksikliği sağlığı tehlikeye atıyor.
• Türkiye yetkilileri ve insani yardım kuruluşları acilen kapsayıcı müdahale sağlamalıdır.

Uluslararası Af Örgütü bugün yayımladığı yeni raporda, Türkiye’de yıkıcı depremlerin ardından kurulan çadır kamplarda yaşayan engellilerin, afete yönelik insani müdahalede görmezden gelindiğini belirtti.

‘Haysiyet hepimize lazım’: Türkiye’nin deprem müdahalesinde dışlanan engelliler başlıklı rapor, engellilerin yetersiz barınma koşullarında yaşadığını belgeliyor, yetkililerin ve insani yardım kuruluşlarının afet müdahale çalışmalarında engellilere dönük tepkilerinin engellilerin onur ve sağlık haklarını baltalandığını gösteriyor.

Şubat 2023’te Türkiye’yi vuran şiddetli depremlerde 50 binden fazla insan hayatını kaybetti, 100 binden fazlası ise yaralandı. Yaralananların çoğu uzuvlarını kaybetti veya hayatlarını değiştiren ciddi yaralar aldı. Tahmini 3 milyon 300 bin kişi yerinden edildi ve bunlardan yaklaşık 2 milyon 300 bini mevcut durumda çadır kamplarda veya konteyner yerleşimlerinde kalıyor. Türkiye hükümeti ile BM’nin ortak değerlendirmesine göre, yaralı depremzedelerin yüzde 70’inin engelli olması bekleniyor.

Uluslararası Af Örgütü Kriz Müdahale Programı Araştırmacısı Matthew Wells konu hakkındaki açıklamasında, “Birçok insanın depremlerden sonra karşılaştığı devasa güçlükler, insani müdahalede ihmal edilen engelliler açısından daha da ağırdı” dedi.

“Acil barınma düzenlemelerindeki ‘herkese aynı’ yaklaşımı, engellilerin onurlu yaşamı için özel gereklilikleri dışarıda bıraktı ve birçoğunu yardımlara eşit bir biçimde erişemez duruma getirdi” diyen Wells sözlerini şöyle sürdürdü:

“Türkiye hükümeti ve uluslararası bağışçılar dahil insani yardım aktörleri, insani müdahalenin engelliler dahil tüm depremzedeler için kapsayıcı olmasını sağlamak üzere acilen harekete geçmelidir. Engellilerin ihtiyaçları, oldukça gereksinim duyulan uzman desteği sağlanarak giderilmelidir.”

Uluslararası Af Örgütü depremlerin yol açtığı insani krizin boyutları ve ciddiyetinin farkındadır ancak acil durumun büyüklüğü ne olursa olsun engellilerin haklarına eksiksiz saygı gösterilmelidir.

Kahramanmaras Mart 2023 @AmnestyInternational

Rapor ağırlıklı olarak Adıyaman, Gaziantep, Hatay ve Kahramanmaraş’a yapılan ziyaretlere dayanıyor. Uluslararası Af Örgütü araştırmacıları Mart-Nisan 2023 arasında depremzedelerle toplam 131 görüşme gerçekleştirdi ve (10 kadın, 15 erkek, dokuz çocuk olmak üzere) 34 engelli kişinin yaşadıklarını belgeledi. Görüşmeciler arasında farklı türde engeli olan 19 kişi, engelli kişilerin 26 yakını ve müdahale çalışmalarına katılan 13 yardım görevlisi vardı.

Geçici barınma alanlarındaki yetersiz koşullar

Uluslararası Af Örgütü’nün ziyaret ettiği 21 yerin tamamında hareket kabiliyeti sınırlı veya hareket edemeyen kişiler umumi hijyen tesislerine erişemez durumdaydı. Yardım çalışanları bu durumun genele yayıldığını doğruladı. Engelli kişilerin çoğu tuvaletlere erişemedikleri için bakım sağlayanlara ve yetişkin bezi gibi bazı ürünlere bağımlı hale geldi.

Diyabet hastalığı nedeniyle sol bacağı ve sağ ayağının bir bölümü kesilen 48 yaşındaki Suriyeli bir kadın yaşadıklarını, “Ortak tuvaletleri kullanamıyorum. Akrabalarım tekerlekli sandalyemden oturağa geçmem için bana yardım etmek ve her kullandığımda lazımlığı boşaltıp yıkamak zorunda kalıyor. Hepimizin biraz da olsa mahremiyete ve haysiyete ihtiyacı var ama bu koşullarda bu çok zor” sözleriyle anlattı.

Kahramanmaraş, Türkiye Mart 2023 @AmenstyInternational

Fiziksel engeli olan ve kamptaki hijyen tesislerine gitmek için ailesine ihtiyaç duyan 32 yaşındaki Nurcan, “Burada tuvaleti kullanamıyorum, duş alamıyorum, iyi beslenemiyorum. Eskisi gibi yemek yersem tuvalete çıkma ihtiyacı duyacağımdan korkuyorum” dedi.

Depremde annesini ve sağ bacağını kaybeden 13 yaşındaki bir kız çocuk, Uluslararası Af Örgütü’ne, bez kullanmak zorunda kaldığını ve bezini değiştirip altını temizlemesi için ablasına ihtiyaç duyduğunu anlattı. Ablası, “Lazımlığı kullanamıyor çünkü lazımlık çok dengesiz. Düşerse bu kesik yarası için çok tehlikeli olur. Bazen bu bir kâbus diyorum ama sonra gerçek olduğunu anlıyorum” şeklinde konuştu.

Yapılan acil müdahale insan hakları yükümlülüklerini yerine getirmekten uzak olmanın yanı sıra insani yardımda ayrımcılık yasağı ve kapsayıcılık ilkelerini karşılamıyor. Uluslararası Af Örgütü’nün görüştüğü, hareket kabiliyeti sınırlı yaşlıları da içeren neredeyse tüm engelli kişiler dağıtım noktalarından gıda ve hijyen kiti gibi yardım malzemelerini alamadıkları için yakınlarına bel bağlamak zorundaydı.

Adıyaman, Türkiye Mart 2023 @AmenstyInternational

Uzman sağlık hizmetlerine acil ihtiyaç var

Uluslararası Af Örgütü aynı zamanda tekerlekli sandalye gibi uygun yardımcı cihazların da yetersiz olduğunu ve rehabilitasyon hizmetleri gibi uzman bakımının kesintiye uğradığını belgeledi.

Antakya merkezinde yerinden edilen kişiler için kurulan bir kampta kalan 58 yaşındaki Bahir Gazi, 22 ve 32 yaşlarında, fiziksel engeli olan iki kızının önceden haftada iki kez fiziksel rehabilitasyon merkezine gittiğini ancak binanın depremde yıkıldığını ve kendilerine hâlâ bir alternatif sunulmadığını söyledi.

Depremlerde sağlık merkezleri tamamen yıkıldı veya ağır hasar gördü, sağlık personeli hayatını kaybetti, yaralandı veya yerinden edildi. Bunun sonucunda, engellilere yönelik olanlar dahil sağlık hizmetlerinde önemli aksamalar meydana geldi.

Uluslararası Af Örgütü, mevcut ve günden güne ortaya çıkan ihtiyaçlara yanıt verebilmek için ruhsal sağlık ve psikososyal destek hizmetlerinin de acilen artırılması gerektiğini tespit etti.

51 yaşındaki Fadime Çetin kanser hastası, Alzheimer olan eşiyle iki engelli çocuğunun bakımını üstlenmiş durumda. Çetin, Kahramanmaraş’taki üç katlı binalarının depremde yıkıldığını ve ailesinin ancak beş gün sonra enkazdan çıkarılabildiğini, çok sayıda aile üyesinin ise yıkılan binada hayatını kaybettiğini söyledi.

Kahramanmaraş, Türkiye Mart 2023 @AmenstyInternational

Zihinsel engeli olan 17 yaşındaki oğluna devamlı göz kulak olmak zorunda olduğunu ifade eden Çetin, “Bazen kadınların başörtülerini çekiyor… Böyle şeyler yaptığında da onu dövüp, hakaret ediyorlar” dedi. Oğlunun bazen caddeye çıkıp trafiğin ortasında oturduğunu ve dolaşmasını engellemek için gün boyu ayaklarından birini çadırın dışındaki ahşap bir palete bağlamak zorunda kaldığını söyleyen Çetin, “Evimizdeyken onu bağlamıyorduk. Evde özgürdü” diye konuştu.

Kahramanmaraş dışında bulunan bir çadır kampta üç çocuğu ve eşinin kardeşleriyle yaşayan 35 yaşındaki Melek, beş yaşındaki kızının depremden bu yana uykusunda konuşmak gibi sıkıntı belirtileri gösterdiğini söyledi ve şunları ekledi, “Bazen onu tuvalete götürmek için uyandırdığımda bana ilk sorduğu şey ‘deprem mi oldu?’ oluyor.”

Kapsayıcı insani müdahale şart

Türkiye, Engelli Kişilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye taraftır. Bu nedenle Türkiye hükümeti, engellilerin insan haklarını ve temel özgürlüklerini geliştirmek, korumak ve tüm engelli kişilerin bu hak ve özgürlüklerden eksiksiz ve eşit şekilde yararlanmasını sağlamak için gerekli adımları atmakla yükümlüdür.

Türkiye hükümeti ve insani yardım kuruluşları, hijyen tesislerini erişilebilir kılmayı ve yardım dağıtımını iyileştirmeyi içeren yöntemlerle engelli kişilerin ve onlara bakım sağlayanların gerektiği gibi desteklenmesini sağlamalıdır. Bu aynı zamanda yaş, cinsiyet ve engellilik durumuna göre tasnif edilmiş veri toplamayı ve analiz etmeyi kapsamalıdır. İhtiyaçları gözeten yeterli ve etkili hizmetlerin sunulması için bu veriler acil müdahalede yer alan insani yardım örgütleriyle paylaşılmalıdır.

Uluslararası Af Örgütü Avrupa Bölgesel Ofisi Direktörü Nils Muižnieks konu hakkındaki açıklamasında, “Depremlerin ardından engelli kişileri desteklemekte temel yetersizliklerin olduğu açıkça ortada. Bu insani felaketin etkileri nesiller boyu hissedilecek. Engellilerin tesislere ve hizmetlere eşit şekilde erişebilmesi kritik önemdedir” dedi. Muižnieks sözlerini şöyle sonlandırdı:

“Uluslararası bağışçılar bu eşi benzeri görülmemiş kriz boyunca Türkiye’deki insani müdahaleyi desteklemek için daha fazlasını yapmalı ve engellilerin ihtiyaçlarını acilen karşılamak üzere teknik ve mali desteği artırmalıdır.”