Dünyanın birçok ülkesinde lezbiyen, gey, biseksüel, trans ve interseks (LGBTİ+) olmak her gün ayrımcılığa uğramak anlamına geliyor. Ayrımcılığın nedeni cinsel yöneliminiz (kimden hoşlandığınız), cinsiyet kimliğiniz (doğumda atanan cinsiyetinizden bağımsız olarak kendinizi nasıl tanımladığınız), cinsiyet ifadeniz (nasıl davrandığınız, giyindiğiniz, saç ve makyaj vb. görünüşünüzle kendinizi nasıl ifade ettiğiniz) ya da cinsel özellikleriniz (örneğin cinsel organlarınız, kromozomlarınız, üreme organlarınız veya hormon seviyeleriniz) olabiliyor.

Uluslararası Af Örgütü olarak tüm dünyada LGBTİ+’lara yönelik ayrımcılığa karşı mücadele ediyoruz. LGBTİ+ hareketi bugüne kadar önemli gelişmeler kaydetti ancak hala yapılacak çok iş, LGBTİ+ hakları alanında öğrenecek çok şey var. Bunların başındakilerden birisi de LGBTİ hakları alanında kullanılan bazı kavramların ne olduğunu öğrenmek.

1- Cinsel yönelim ne demektir?

Kişinin cinsel yönelimi, kimden hoşlandığı ve kiminle ilişki kurduğuyla ilgilidir. Herkesin cinsel yönelimi kişiseldir. Kişinin cinsel yönelimini nasıl tanımlayacağı ve tanımlayıp tanımlamayacağı kendi kararına bağlıdır. Kişilerin cinsel yönelimi zaman içinde değişebilir.

Birçok farklı cinsel yönelim vardır:

Aseksüel: Genel olarak cinsel çekim ya da bir başkasıyla gerçekleştirilecek cinsel pratiklere yönelik arzu duymayan insanları tarif etmek için kullanılsa da aseksüellik, cinsel çekimin değişkenlik göstermesiyle (veya böyle bir çekim olmamasıyla) tanımlanan geniş bir cinsel yönelim spektrumudur. Cinsel arzunun varlığına rağmen bilinçli olarak cinsel eylemden geri durmaktan tamamen farklıdır, zira aseksüellik bir seçim değil, bir yönelimdir

Biseksüel: Tarihsel olarak “iki cinsiyete de çekim duyan” olarak açıklanmış olan bu terim, son yıllarda biseksüel hakları aktivistleri tarafından yeniden tanımlanarak duygusal/cinsel olarak birden fazla cinsiyete çekim duyan bir cinsel yönelim olarak yorumlanmaktadır. Bu yeniden tanımlamanın arkasında yatan politik düşünce, ikili cinsiyet rejiminin sunduğu kadın ve erkeğin ötesinde cinsiyet kimlikleri bulunduğudur. Bu düşünceyle birlikte bir şemsiye terim olarak “Bi+” kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır.

Gey: Erkek eşcinsel. “Homoseksüel” sözcüğü tıp tarafından tanımlanmış bir terimken “gey” sözcüğü aynı cinsiyetten insanların birbirlerine karşı duygusal, erotik, cinsel yönelimleriyle yarattıkları hayatları tanımlamak için, eşcinsel kişiler tarafından ortaya konulmuştur. İngilizce “gay” sözcüğü gündelik dilde her iki cinsiyet için de kullanılabilmektedir, ancak Türkçede gey denildiğinde erkekler anlaşılır. Bununla birlikte, non-binary insanlar da zaman zaman cinsel yönelimlerini bu şekilde tanımlayabilmektedir.

Lezbiyen: Geleneksel olarak, kadınlardan hoşlanan kadınlar şeklinde tanımlanan bir cinsel yönelimdir. Ancak cinsiyet kimliğinin kişisel ya da toplumsal düzeyde deneyimlenmesi karmaşık bir olgu olduğundan, non-binary insanlar da bu terimi sahiplenebilmektedir.

Panseksüel: Herhangi bir cinsiyete karşı çekim duymaya açık olmak anlamına gelir ve buna özellikle non-binary cinsiyet kimlikleri de dâhildir. Panseksüel kişiler, biseksüel teriminin henüz “kadın ve erkekten hoşlanmak” olarak yorumlandığı yıllarda, non-binary insanlara çekim duyduklarını veya kendi cinsiyet kimliklerinin non-binary olduğunu anlatmak için bu terimi ortaya koymuştur.

Brezilya’da yaşayan biseksüel insan hakları savunucusu Marielle Franco, Brezilya’da polis şiddetine uğrayan LGBTİ+’lar, kadınlar ve birçok insanın hakları adına yılmadan mücadele etti. 14 Mart 2018’de bir söyleşiden evine dönerken öldürüldü. 

2- Trans ne demektir?

Translar, cinsiyet kimlikleri veya cinsiyet ifadeleri doğumda atanan cinsiyetle ilgili genel toplumsal normları, beklentileri karşılamayan kişilerdir.

Tüm translar kendilerini erkek veya kadın olarak tanımlamaz. Bazıları kendilerini çok cinsiyetli olarak tanımlarken bazıları da cinsiyetsiz olarak tanımlar. Kimse kendini, cinsiyet kimliğini ya da her hangi başka bir özelliğini genel toplum algısına uyacak yada uymayacak şekilde tanımalamak zorunda değildilr.

Bazı translar, cinsiyet geçişine karar verir. Bu, hayatınızı asıl cinsiyetinize uygun bir şekilde yaşamanızı amaçlayan bir süreçtir. Geçiş süreci tek tip değildir. Bazı kişiler yeni zamirler alır, bazıları isim değiştirir, cinsiyet kimliklerinin yasal olarak tanınması için başvurur ve/veya beden uyum ameliyatı ya da hormon tedavisi olur.

Trans olmanın kişinin cinsel yönelimi ile ilgisi yoktur. Trans eşcinsel erkekler veya trans lezbiyen kadınlar vardır.

3- Translar cinsiyet kimliklerinin yasal olarak tanınması için nereye başvurur?     

Bazı ülkelerde transların cinsiyet kimliği yasal olarak tanınmaktadır. Ancak translar birçok durumda psikiyatrik tanı ve geri dönüşü mümkün olmayan kısırlaştırma ameliyatları gibi aşağılayıcı ve insan haklarını ihlal eden süreçlere maruz kalmaktadır. Farklı ülkeler ve bölgeler arasında yasalar, transların yasal kimlik belgelerini nasıl alabilecekleri konusunda önemli ölçüde farklılık göstermektedir.

Şubat 2023 itibarıyla, 20 ülkede (Arjantin, Belçika, Brezilya, Şili, Kolombiya, Kosta Rika, Danimarka, Ekvador, Finlandiya, İzlanda, İrlanda, Lüksemburg, Malta, Yeni Zelanda, Norveç, Pakistan, Portekiz, İspanya, İsviçre ve Uruguay) hiçbir hakim veya tıbbi uzman dahil olmadan kişinin kendi toplumsal cinsiyetini tayin hakkı yasalarla sağlanmaktadır.


Finlandiyalı trans aktivist Sakris Kupila, cinsiyet kimliklerinin yasal olarak tanınmasını isteyen transları önce kısırlaştırma ameliyatı olmaya zorlayan yasaların değiştirilmesi için mücadele ediyor. © Amnesty International

4- İnterseks ne demektir?

Erkek ve kadın bedeni gibi genel kabul görmüş ikiliklere uymayan cinsel niteliklerle doğan kişiler intersekstir. Örneğin bazı durumlarda kişinin bedeni hem erkek hem de kadın bedeninin özelliklerini taşır. Bazı durumlarda ise kişinin kromozom yapısı ne tipik erkek ne de tipik kadın yapısına uyar. Bu özellikler doğuştan gelebileceği gibi ergenlikte veya ergenlik sonrasında daha belirgin hale de gelebilir.

Birçok interseks rızaları dışında, aciliyet arz etmeyen ve geri döndürülmesi mümkün olmayan “normalleştirme” ameliyatlarına maruz kalıyor. Çoğunlukla çocuklukta yapılan bu ameliyatlar, zaman zaman da ilerleyen yaşlarda gerçekleştiriliyor. Bu prosedürler, kişilerde son derece yıkıcı ve uzun vadeli fiziksel veya ruhsal sorunlara yol açabiliyor.

5- Eşcinsel ilişkiler hangi ülkelerde suç sayılıyor?

Eşcinsel ilişkiler 64 ülkede yasadışı sayılıyor. Bangladeş, Barbados, Guyana, Sierra Leone, Sudan, Katar, Uganda, Tanzanya ve Zambiya’da ömür boyu hapis ile cezalandırılabiliyor. On bir ülke ise eşcinselliği ölümle cezalandırıyor. Bu ülkeler Afganistan, Brunei, İran, Nijerya, Moritanya, Katar, Suudi Arabistan, Somali, Uganda, Birleşik Arap Emirlikleri, Yemen.

6- Hangi ülkelerde eşcinsel evlilikler yapılabiliyor?

Mayıs 2019 itibariyle aralarında Arjantin, Kanada, İrlanda, Malta, Güney Afrika ve Uruguay’ın da bulunduğu 28 ülkede eşcinsel evlilikler yapılabiliyor. Uluslararası Af Örgütü tüm ülkelere benzer bir yoldan gitme çağrısında bulunuyor ve LGBTİ+’lara yasal birliktelik haklarının sağlanmasını talep ediyor.  

7- Onur etkinlikleri ne anlama geliyor?

Onur etkinlikleri karnaval havasında yapılan yürüyüşlerden film gösterimlerine ve tartışmalara kadar çok çeşitli şekillerde düzenlenebilmektedir. Yaşadığınız yere bağlı olarak yıl boyunca düzenlenebilen bu etkinlikler, toplumun yarattığı erkek veya kadın olmanın gereklerine ilişkin tanımların ve normların esas alınmasıyla toplum dışında itilmiş insanların kutlama yaptığı günlerdir. Onur etkinlikleri dönemi Amerika kıtasında ve Avrupa’da genellikle Haziran ayına, Güney Afrika’da ise Şubat ve Mart aylarına denk geliyor. Türü her ne olursa olsun bu etkinlikler LGBTİ+’ların var olduklarını ve kimliklerinden onur duyduklarını göstermeleri için bir fırsat yaratıyor. Onur festivalleri Rusya, Suudi Arabistan, Uganda ve son yıllarda Türkiye’nin de aralarında bulunduğu birçok ülkede yasaklanıyor. LGBTİ+ hareketini tüm çeşitliliğiyle kucaklayan Onur etkinlikleri, LGBTİ+ haklarına saygı gösterilmesi ve bu hakların korunmasına yönelik çağrıları da güçlendiriyor.

*Bu yazı ilk olarak 30 Mayıs 2019 tarihinde yayınlanmış, 15 Haziran 2023 tarihinde ise Kaos GL'nin LGBTİ+ Hakları Alanında Çeviri Sözlüğü'nden referans ile güncellenmiştir.