Uluslararası Af Örgütü bugün yaptığı açıklamada, İran yetkililerinin; İran'daki kadın hakları hareketini bastırmak amacıyla keyfi gözaltı, haksız kovuşturma, kırbaçlama ve hatta ölüm cezasını kullanarak, eşitlik talep eden ya da zorunlu örtünmeye karşı çıkan kadın hakları savunucularına, gazetecilere, şarkıcılara ve diğer aktivistlere yönelik baskılarını artırdığını belirtti.

İran yetkilileri, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü'nden bu yana en az beş kadın hakları aktivistini keyfi olarak tutukladı. Bunlar, kadın hakları aktivistlerinin ve gazetecilerin sorguya çağrılmasını, kadın şarkıcıların zorunlu başörtüsü olmadan sahne aldıkları için tutuklanmalarını ve sosyal medya hesaplarının kapatılmasını da içeren yoğun bir baskının ortasında gerçekleşti. Dünya Kadınlar Günü öncesinde yetkililer, İran'ın ayrımcı zorunlu örtünme yasalarına karşı bir protesto şarkısı seslendirdiği için bir erkek şarkıcıyı 74 kez kırbaçlamış ve Şubat 2025'te bir kadın hakları aktivistini ölüm cezasına mahkûm etmişti.

Uluslararası Af Örgütü Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölge Direktör Yardımcısı Diana Eltahawy, konuyla ilgili açıklamasında şunları kaydetti:

“2022'deki Kadın, Yaşam, Özgürlük protestolarının ardından İran yetkilileri, haklarını talep eden kadınların ve kız çocukların yaygın meydan okumasını, siyasi ve güvenlik kurumlarına yönelik varoluşsal bir tehdit olarak görüyor. Kadın ve kız çocuklarına yönelik sistematik ayrımcılık ve şiddeti ele almak yerine, İran'ın kadın hakları hareketini bastırmaya çalışıyorlar.  

BM İnsan Hakları Konseyi'nin yarın İran'daki insan hakları durumuna ilişkin bulguları sunacağı önemli oturum öncesinde ve Konsey'in İran Özel Raportörü ile BM İran Hakkında Gerçeği Araştırma Misyonu'nun görev sürelerinin uzatılmasına ilişkin devam eden müzakereler bağlamında, uluslararası toplum cezasızlığa karşı ve ülkedeki kadın ve kız çocukların hakları için ayağa kalkmalıdır.

Devletler, İran yetkililerine kadın hakları aktivistlerini taciz etmeyi bırakmaları ve keyfi olarak gözaltına alınanları derhal serbest bırakmaları için baskı yapmak üzere ellerindeki kozları kullanmalıdır. Ayrıca zorunlu örtünme uygulaması da dâhil olmak üzere, kadınlara ve kız çocuklara yönelik yaygın ve sistematik insan hakları ihlalleri gerçekleştirdiğinden makul ölçüde şüphelenilen yetkilileri sorumlu tutmak için yasal yolları takip etmelidir.”

BM İnsan Hakları Konseyi'nin devam etmekte olan 58. oturumunda (24 Şubat-4 Nisan 2025) Gerçeği Araştırma Misyonu ve Özel Raportör'ün yetkilerini yenilenecek. Konsey, 18 Mart'ta her iki görevle ortak bir interaktif diyalog düzenleyecek.

Kadın hakları aktivistleri, Dünya Kadınlar Günü etkinliklerine katıldıkları için tutuklandı

8 Mart Dünya Kadınlar Günü öncesinde İran yetkilileri, kadınları tehdit ederek bir araya gelmemeleri ve haklarını talep etmemeleri konusunda uyardı.

10 Mart 2025’ten bu yana İstihbarat Bakanlığı görevlileri, Kürdistan eyaletindeki Dünya Kadınlar Günü etkinliklerine katılmalarının ardından Leila Pashaei, Baran Saedi, Sohaila Motaei ve Souma Mohammadrezaei isimli dört Kürt kadın hakları aktivistini tutukladı. Bu kişiler, Kürdistan eyaletinin Senendec kentindeki bir gözaltı merkezinde keyfi olarak hücre hapsinde tutulmakta ve avukatları olmaksızın sorgulanmaktadır.

Baran Saedi 10 Mart 2025’te Senendec'teki ailesinin evinden gözaltına alındı. Daha önce 2022'deki Kadın, Yaşam, Özgürlük protestoları sırasında gözaltına alınmış ve iki ay sonra kefaletle serbest bırakılmıştı.

Souma Mohammadrezaei 10 Mart'ta Senendec'teki işyerinde tutuklandı. Güvenlik güçleri, daha önce de kadın hakları aktivizmiyle ilgili olarak kendisini birçok kez çağırmış ve tehdit etmişti.

Sohaila Motaei 10 Mart akşamı Dehgulan'da tutuklandı. Daha önce Ocak 2025'te kadın mahkumlara verilen ölüm cezalarını protesto ettiği için kısa bir süre tutuklanmıştı. Kadın, Yaşam, Özgürlük protestoları sırasında da gözaltına alınmış ve “sisteme karşı propaganda yapmak” gibi suçlamalarla beş yıl hapis cezasına çarptırılmıştı.

Leila Pashaei 10 Mart 2025’te İran'da zorunlu örtünme, çocuk yaşta evlilik, kadına yönelik şiddet ve kadınların infaz edilmesine karşı yaptığı konuşmanın ardından Dünya Kadınlar Günü’nde düzenlenen bir etkinlik sırasında Senendec'teki evinden gözaltına alındı. Konuşma sırasında şunları söyledi: “İran'da kadınlar, kadınların gücünden korkan yetkililer tarafından esir tutuluyor... Kadın hareketi geri dönüşü olmayan noktayı geçti... Başta Orta Doğu olmak üzere tüm dünyada kadınlar bir daha asla susturulamayacak.”

Baskı ve Gözdağı Örüntüsü

Son tutuklamalar, kadın hakları aktivizmini ve zorunlu örtünmeye karşı çıkmayı bir dizi zorlayıcı tedbirle bastırmaya yönelik daha geniş bir kampanya kapsamında gerçekleşti. Keyfi gözaltı, kırbaçlama yoluyla işkence, zorlayıcı sorgulamalar ve tehditler ile sosyal medya hesaplarının kapatılması yoluyla hedef alınanlar arasında aktivistler, gazeteciler, şarkıcılar ve diğer kamuya mal olmuş kişiler yer almaktadır.

Yazar ve kadın hakları aktivisti Nina Golestani, 11 Mart 2025’te Gilan eyaletindeki ailesinin evinde Devrim Muhafızları İstihbarat Birimi tarafından keyfi bir şekilde gözaltına alındı. Kocası Javad Sajadi Rad'ın Instagram'da yaptığı açıklamaya göre, Devrim Muhafızları ajanları, ailesinin evine baskın düzenleyerek evi aradı ve kişisel eşyalarına el koydu. Daha sonra sorgulanmak üzere götürüldü ve ardından Gilan eyaletinin Rasht kentindeki Lakan Cezaevi’ne nakledildi. Kefaletle 16 Mart 2025’te serbest bırakıldı.

7 Mart 2025'te, birkaç kadın gazetecinin Tahran'daki bir medya etkinliğine başörtüsüz katılmasından bir gün sonra, yargıya bağlı Mizan Haber Ajansı, eylemlerini “kamu ahlakına aykırı” olarak nitelendiren bir açıklama yayınladı. Gazeteciler, Tahran'ın Evin Cezaevi’ndeki savcılık ofisinde sorgulandı ve haklarında adli dava açıldı.

5 Mart 2025'te şarkıcı Mehdi Yarrahi'nin 74 kırbaç cezası Kadın, Yaşam, Özgürlük protestolarının birinci yıldönümü anısına yazdığı “Başörtün (Roosarito)” adlı şarkısı nedeniyle infaz edildi.

27 Şubat 2025’te şarkıcı Hiwa Seyfizade Tahran'da canlı performans sergilediği sırada tutuklandı. Bir yetkili, İran'da kadınlar için yasak olan “izinsiz solo şarkı söylemek” suçundan tutuklandığını açıkladı. Seyfizade 1 Mart 2025’te kefaletle serbest bırakıldı. O zamandan beri Instagram hesabı kapatıldı ve sayfasında Kamu Güvenliği Polisi'nden iki gönderi yer aldı: “Bu sayfa, suç teşkil eden içerik üretilmesi nedeniyle [adli makamların emriyle] engellenmiştir.”

Şubat 2025'te, hapisteki kadın hakları aktivisti Sharifeh Mohammadi, kadın haklarını desteklemek de dahil olmak üzere yalnızca insan hakları faaliyetleriyle ilgili olarak “devlete karşı silahlı isyan” (baghi) suçlamasıyla ikinci kez ölüm cezasına çarptırıldı. Yüksek Mahkeme, Ekim 2024'te bir Devrim Mahkemesi tarafından daha önce verilen ölüm cezası kararını bozarak davayı alt mahkemelere geri göndermişti.

14 Aralık 2024'te, şarkıcı Parastoo Ahmadi halka açık bir konserde başı açık ve omuzları açıkta bırakan bir elbiseyle sahne aldığı anları canlı yayında paylaşmasının ardından gözaltına alındı. Video viral oldu ve iki buçuk milyon izlenme sayısına ulaştı. Birkaç saat sonra kefaletle serbest bırakıldı.

13 Aralık 2024’te, insan hakları savunucusu Reza Khandan, zorunlu örtünmeye karşı yürüttüğü kampanya ile ilgili olarak haksız bir hapis cezasını çekmek üzere tutuklandı. Avukat Nesrin Sutude'nin eşi olan Reza Khandan, Ocak 2019'da Devrim Mahkemesi tarafından altı yıl hapis cezasına çarptırıldı.

Arka plan

İran’ın zorunlu örtünme yasaları, yedi yaşındaki kız çocuklara kadar uygulanarak eşitlik, ifade özgürlüğü, din ve inanç özgürlüğü, mahremiyet, eşitlik ve ayrımcılık yapmama, kişisel ve bedensel özerklik gibi birçok hakkı ihlal etmektedir. Bu yasalar ayrıca işkenceye veya diğer kötü muamele biçimlerine varan ağır acı ve ıstıraba yol açmaktadır.

Mart 2024 tarihli raporunda Gerçeği Araştırma Misyonu, İran yetkililerinin “kadınlara [ve] kız çocuklara yönelik olarak tek tek insan hakları ihlali teşkil eden bir dizi kapsamlı, sürekli ve devam eden eylemde bulunduklarını... ve bunların kümülatif olarak misyonun değerlendirmesine göre zulüm teşkil ettiğini” tespit etmiştir.