Uluslararası Af Örgütü Güney Afrika Şubesi, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Ağustos ayında Güney Afrika’da düzenlenecek BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika Cumhuriyeti) Zirvesi’ne katılması halinde Güney Afrika yetkililerini Putin’i tutuklamakla yükümlü kılacak bir tespit kararı çıkartılması yönünde yapılan başvuruda bilirkişi (amicus curiae) olarak kabul edildi.

Mart ayında Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), çocukların Ukrayna’dan Rusya’ya hukuka aykırı olarak sınır dışı edilmesi ve Ukrayna’nın işgal altındaki bölgelerinden Rusya Federasyonu’na hukuksuz olarak götürülmelerini içeren savaş suçları iddialarından ötürü Devlet Başkanı Putin ve başkanlığa bağlı Çocuk Hakları Komiseri Maria Alekseyevna Lvova-Belova hakkında tutuklama emri çıkarttı.

Güney Afrika, UCM’yi kuran Roma Statüsü’ne taraf ülke olarak, ülkeye adım atması halinde Putin’i tutuklamak ve mahkemeye teslim etmekle yükümlüdür. Güney Afrika 2002’de Roma Statüsü’nün ülkedeki uygulaması konusunda bir çerçeve sunan Uygulama Sözleşmesi’ni onayladı.

Uluslararası Af Örgütü Güney Afrika Direktörü Shenilla Mohamed konu hakkındaki açıklamasında, “Güney Afrika’nın UCM’ye üye devlet olarak uluslararası yasal yükümlülükleri açıktır. Yetkililer Putin’i tutuklamalı ve UCM’ye teslim etmeli. Pretorya UCM’den kaçan bir kişinin, Ukrayna’da işlenen savaş suçlarından sorumlu tutulurken BRICS Zirvesi’ne katılıp gitmesine yardım edemez. Böyle bir durum Güney Afrika’nın uluslararası hukuk kapsamındaki yükümlülüklerinin ihlali ve Ukrayna’daki uluslararası hukuk suçlarının mağdurlarına ihanet olur” dedi.

Uluslararası Af Örgütü işgalin başladığı 24 Şubat 2022’den beri Rusya ve Ukrayna’daki durumu yakından izlemekte ve çeşitli savaş suçları ile uluslararası insancıl hukuka yönelik diğer ihlalleri belgelemektedir.

Bilirkişi olarak, Güney Afrika’nın uluslararası ve iç hukuk kapsamındaki yükümlülüklerine dair görüş bildireceğiz. Aynı zamanda, bu özel konuyu ilgilendirdiği ölçüde kurumumuzun Ukrayna’daki duruma ilişkin kendi araştırmaları ve raporlarından yararlanacağız.

Shenilla Mohamed, Uluslararası Af Örgütü Güney Afrika Şubesi’nin bağımsız ve tarafsız bilirkişi olarak mahkemeye uluslararası adalet, insan hakları ihlalleri ve devlet aktörlerinin hesap verebilirliği konularında yardımcı olmak amacıyla başvuruya katılacağını belirtti. Mohamed, “Uluslararası Af Örgütü olarak, Devlet Başkanı Putin Güney Afrika’ya gelirse devletin hukuken onu gözaltına almak ve UCM’ye teslim etmek zorunda olduğu hususunda netiz” dedi.

2015’te Güney Afrika, Darfur bölgesinde işlenen savaş suçları ve insanlığa karşı işlenen suçlardan sorumlu tutulan dönemin Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir’i, Johannesburg’daki Afrika Birliği Devlet Başkanları Zirvesi’ne katıldığında tutuklamayarak yükümlülüğünü yerine getirmemiş oldu.

Shenilla Mohamed, “Bu bir daha olmamalı. Güney Afrika buna bir kez daha izin verirse hem iç hukuku hem de uluslararası hukuku hiçe saymış olur. Bu aynı zamanda, BM İnsan Hakları Konseyi’nde yeri olan bir ülkenin insan haklarını korumadığını ve uluslararası hukuk suçlarına ilişkin cezasızlıkla mücadele etmediğini gösterir” şeklinde konuştu.

Uluslararası adalet

Güney Afrika 20 yıldan uzun süre önce, soykırım, insanlığa karşı işlenen suçlar ve savaş suçları gibi suçlarda cezasızlığa son vermek amacıyla UCM’nin kurulması için mutabakat oluşturulmasına katkı sağlamıştı. Roma Statüsü’nü 17 Temmuz 1998’de imzaladı, 27 Kasım 2000’de onayladı. Uluslararası adaletin ön saflarında yer alan Güney Afrika, diğer ülkeler reddetse bile bu mücadeleye öncülük etmeyi sürdürmelidir.

Shenilla Mohamed, “UCM savaş suçları, insanlığa karşı işlenen suçlar ve soykırımların milyonlarca mağduru için adaletin sağlanmasında en önemli yollardan biridir. Roma Statüsü soykırımı, savaş suçlarını ve apartheid dahil insanlığa karşı işlenen suçları cezai suç kabul eder. Uluslararası hukuk suçlarının işlenmeye devam ettiği ve çoğunlukla cezasız kaldığı bir dönemde UCM genellikle Roma Statüsü kapsamındaki suçların mağdurlarının hakikat, adalet ve onarıma erişebilmesinde son şanstır” değerlendirmesinde bulundu.

Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı uyarınca insan hayatının kutsallığına saygı gösterilmesi, cezasızlığın kınanması ve reddedilmesi, Güney Afrika’nın taraf olduğu Afrika Birliği Kurucu Sözleşmesi’nin temel hedeflerinden ve temel düzenleyici ilkelerinden biridir.

Shenilla Mohamed açıklamasında, “Güney Afrika hâlâ önemli bir UCM üye devletidir ve uluslararası hukuk suçlarını önleme ve failleri yargılama girişimlerine ön ayak olmalıdır. UCM gibi uluslararası mekanizmalar, dünyanın her yerinde ciddi suçların mağdurları ve bu suçlardan hayatta kalanlara adalet, hakikat, eksiksiz onarım ve tekrarlamama güvencesinin sağlanması açısından muhakkak gereklidir” sözlerine yer verdi.

Hesap verebilirlik

Öte yandan, uluslararası adalet kurumlarından da hesap sorulması gerektiği kanaatindeyiz.

Uluslararası Af Örgütü, UCM ilkelerinin uluslararası hukuk suçlarının mağdurlarına her durumda veya bölgede eşit bir biçimde uygulanıp uygulanmadığı sorusunu sormayı gerektiren yakın tarihli kararlara ve pratiklere dikkat çekmişti. Örneğin 2020’de UCM Savcılığı, Irak’ta savaş suçları işlendiğini bizatihi tespit etmesine rağmen Irak’taki Birleşik Krallık kuvvetlerinin savaş suçlarını soruşturmamaya karar verdi. Ardından 2021’de bütçe kısıtlamalarına atıfta bulunarak, Afganistan’da ABD ve Afgan ulusal kuvvetlerinin savaş suçları hakkındaki soruşturmanın önceliğini azaltma kararı verdi.

Shenilla Mohamed, “UCM’yi tüm fonların ayrımcılık yapmadan ve adaletin çıkarlarına uygun bir biçimde dağıtılmasını sağlamaya ve ciddi suçların mağdurlarının onarım ve tazminat haklarına eşit erişimi olmasını güvence altına almaya çağırıyoruz” sözleriyle açıklamasını sonlandırdı.

Arka Plan

UCM 17 Mart 2023’te Devlet Başkanı Putin hakkında tutuklama emri çıkarttı.

Kasım 2022’de Uluslararası Af Örgütü, aralarında çocukların da bulunduğu Ukraynalı sivillerin Rusya kuvvetleri ve bağlı güçler tarafından Rusya topraklarına veya Ukrayna’nın Rusya işgali altındaki iç bölgelerine zorla nakil ve sınır dışı edildiğini belgeleyen bir rapor yayımladı. Raporda, bu uygulamanın savaş suçu kapsamına girdiği ve insanlığa karşı işlenen suç teşkil edebileceği tespitine yer verildi.

30 Mayıs 2023’te Demokratik Birlik, Pretorya Yüksek Mahkemesi’ne, Devlet Başkanı Putin’in BRICS Zirvesi’ne katılmak üzere Güney Afrika’ya gelmesi durumunda ve UCM’den Putin’in tutuklanması yönünde bir talebin kendisine iletilmesi üzerine Güney Afrika hükümetinin Putin’i derhal tutuklayarak UCM’ye teslim etmesini isteyen bir tespit kararı çıkartması talebiyle başvuruda bulundu.