Zaman zaman hapishanedeki kişilerin haklarının bizi ilgilendirmediğini; hatta hapishanedeki kişilerin haklarını, suç yaşamlarıyla bir şekilde değiş tokuş ettiğini düşünebiliriz.. Bu düşünce iki sebeple yanlıştır: Birincisi, herkes eşit haklara sahiptir ve bu haklar, her nerede olursanız olun veya her ne yapmış olursanız olsun geri alınamaz. İkincisi, yalnızca cezaevinde olmanız suç işlediğiniz anlamına gelmez. Yargılanacak kadar şanslı olsanız bile adil yargılanmamış olabilirsiniz.

1961’de kurulduğumuzdan beri Uluslararası Af Örgütü aktivistleri, gözaltında her an ihlale uğrama tehlikesiyle karşı karşıya kalan kişiler için harekete geçmeye hazır oldu. Yetkililere faks çekmekten tweet atmaya, telefonla aramaktan sokaklara çıkmaya kadar çok çeşitli yöntemlerle mücadelemizi sürdürdük. 

Women of Zimbabwe Arise (WOZA) isimli kadın hakları hareketinin kurucularından Jenni Williams gözaltında yaşadıklarını şu sözlerle ifade ediyor: 

“Gözaltına alındığımda polis merkezine gelen aramalar beni işkence ve tecavüzden korudu. Polis merkezine o kadar çok telefon geldi ki, bir süre sonra telefonları cevaplamayı bıraktılar.”

Bugüne kadar binlerce kazanım elde ettik fakat sistemsel değişimi sağlamak daha fazla mücadele gerektiriyor. Bu sırada çok sayıda kişi halen tecritte, hiç kimseyle görüşme imkanı olmadan, yalnız ve korku içinde yaşıyor.

Guantanamo Körfezi Deniz Üssü'nde bulunan gözlatı merkezinden bir kare © US DoD

Konu ile ilgili başlıca yedi sorundan söz edebiliriz:

1. Düşünce mahkumları: Şiddete başvurmadığı veya şiddeti savunmadığı halde kimliği (cinsel yönelim, etnik aidiyet, ulusal veya toplumsal köken, dil, doğuştan gelen özellikler, ten rengi, cinsiyet veya ekonomik statü) veya kanaatleri (dinsel, siyasi veya vicdanen benimsenen diğer kanaatler) nedeniyle cezaevinde tutulan kişiler.
2. Keyfi gözaltı: Meşru hiçbir gerekçe olmaksızın veya hukuki süreç işletilmeden gözaltına alınma.
3. Tecrit: Aile, avukatlar veya bir başkasına erişimi olmaksızın gözaltında tutulma.
4. Gizli gözaltı: Gizli bir yerde gözaltında tutulma.
5. Yetersiz cezaevi koşulları: Aşırı kalabalık ortamda veya uzun süreli hücre hapsinde tutulma.
6. Adil olmayan yargılamalar: Hukuki sürecin asgari gereklilikleri yerine getirilmeden yapılan yargılamalar.
7. İşkence ve diğer türde kötü muamele.

Uluslararası Af Örgütü olarak ne talep ediyoruz?

• Hiç kimse gizli gözaltında tutulmamalı. 
• Hiç kimse işkence veya diğer türde kötü muameleye uğramamalı.
• Gözaltına alınan kişiler avukatlara, doktorlara ve yakınlarına hızlı ve düzenli bir şekilde erişebilmeli.
• Etkin hukuki süreçler işletilerek kişilere tutukluluk hali ve koşullarına itiraz etme imkanı sağlanmalı. 
• Hakimler bağımsız olmalı.
• Gözaltı ve tutukluluk koşulları kabul edilebilir yeterlilikte olmalı. Uzun süreli hücre hapsine son verilmeli.
• Bir kişi gözaltında hayatını kaybettiğinde en kısa sürede bağımsız soruşturmalar yapılmalı.
• Bağımsız gözlemci heyetler gözaltı merkezlerini ve tutukevlerini düzenli olarak ziyaret edebilmeli.
• Makul süre içinde adil yargılamalar yapılmalı; aksi halde kişiler serbest bırakılmalı.
• Tüm düşünce mahkumları koşulsuz olarak serbest bırakılmalı. 

Ayrıntılı bilgi ve temel kaynaklar

Uluslararası insan hakları hukuku gereğince, hiç kimse meşru bir gerekçe olmaksızın gözaltına alınamaz ve kendisine suç isnat edilen herkesin adil yargılanma hakkı vardır. Buna rağmen dünyanın birçok ülkesinde hukuki süreç gerektiği gibi işletilmiyor ve hukuki güvenceler uygulanmıyor. Avukatların sorgulama esnasında hazır bulunması, bağımsız doktorların gözaltındaki kişileri muayene etmesi, gözaltına alınanların aileleriyle iletişim kurabilmesi ve işkence ile elde edilen itirafların kanıt olarak kullanılmaması hukuki güvence arasındadır.

Uluslararası Af Örgütü’nün yayımladığı Adil Yargılanma El Kitabı, uluslararası adil yargılanma standartlarıyla ilgili kullanışlı bir rehberdir. Avukatlar, hakimler ve dava gözlemciler açısından değerli bir araçtır. Adil Yargılanma El Kitabı aynı zamanda mahkemelerde kendisini bizzat savunan siyasi mahkumlar tarafından da kullanılıyor. Örneğin Albin Kurti, Kosova’da Birleşmiş Milletler’e bağlı bir mahkemede kendisini bu kaynağı kullanarak savunmuş ve serbest bırakılmıştı. 

Gözaltında tutulan kişiler, uluslararası hukukun belirlediği haklara sahip ve standartlara tabidir. Evrensel ölçekli temel güvenceler şu belgelerle düzenlenmiştir:

• Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme
• BM İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Alçaltıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme ve Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol
• BM Herkesin Zorla Kaybetmeye Karşı Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme
• BM Çocuk Hakları Sözleşmesi
• Herhangi Bir Biçimde Gözaltında veya Tutuklu Olan Kişilerin Korunmasına Yönelik BM İlkeleri
• Mahkumlara Yapılacak Muameleye Dair BM Asgari Standart Kuralları
• BM Kadın Mahkumlara Yönelik Muamele Kuralları ve Kadın Suçlular İçin Hapis Dışı Önlemler (Bangkok Kuralları)
• Çocuk Mahkemelerinin Yönetimi Hakkında Birleşmiş Milletler Asgari Standart Kuralları (Pekin Kuralları)
• Özgürlüğünden Yoksun Bırakılmış Çocukların Korunmasına İlişkin BM Kuralları
• Hapis Dışı Tedbirlere İlişkin BM Asgari Standart Kuralları (Tokyo Kuralları)